Koşuk: Türk Edebiyatının En Önemli Eserleri
Koşuk Ne Demek?
Edebiyat için önemli bir kavram olan koşuk, şenlikler olarak da adlandırılabilen sığır törenlerinde doğa sevgisi, kahramanlık ve aşk gibi temalardaki şiirleri ifade eder. Epik, pastoral ve lirik özellikler taşıyan koşuklar belirli bir ezgiyle söylenirdi. Ezginin oluşması için kopuzdan faydalanılırdı. Genellikle törenlerde söylenen de bu şiirler ritmik öğeleri sayesinde dansla harmanlanmıştır.
Yazılı Edebiyat Türlerinden Koşuk
Sözlü gelenek türlerinden bir tanesinden olan koşuk, Türklerin coğrafya ve medeniyet değiştirmeleri nedeniyle günümüze kadar sözlü biçimde ulaşmamıştır. Zaman içerisinde çeşitli seslerde ve sözcüklerde farklılık oluşmuştur. Bu şiirler Kaşgarlı Mahmut tarafından derlenmiştir. Edebiyatta sagu olarak da bilinen koşuklar dörtlükler halinde sunulmuştur.
Divânü Lûgâ-ti’t-Türk, koşukların manzumeler halinde verildiği eserlerden bir tanesidir. Sözlü gelenek içinde varlığını sürdüren ilk şiirler olarak adlandırılan koşuklar Uygurlar döneminden bugüne hayatımızdalar. Uygurlar, sözlü gelenekten ziyade yazılı olarak ortaya koydukları bu şiirler ile yazılı edebiyat ürünü olan eserleri hayata geçirmiştir. İşte size eski ve yeni Türkçeyle düzenlenen koşuklardan bir örnek:
Eski Türkçe ile
“Öpkem kelip ogradım
Arslanlayu kökredim
Alplar başın togradım
Emdi meni kim tutar”
Türkiye Türkçesi ile
“Öfkelenip dışarı çıktım
Arslan gibi kükredim
Yiğitler başını doğradım
Şimdi beni kim tutabilir.”
İslamiyet öncesi Türk edebiyatı sözlü ürünlerinden oluşan koşuklar, törenler esnasında din adamları tarafından okunuyordu. Bu şiirler Türk kültürünün izlerini doğru bir şekilde yansıtıyor. Farklı kültürlerden etkilenilmeyen dönemde, halkın anladığı bir dilde söylenen koşuklar, sözlü gelenek yoluyla varlıklarını sürdürdükleri için günümüzde çok fazla örneği yoktur. İslamiyet sonrası halk edebiyatında koşma şiirleri olarak benimsenen koşuklar, divan edebiyatında ise gazel olarak adlandırılır.
Koşuklar Hangi Özelliklere Sahiptir?
Koşukların kendine özgü bazı özellikleri vardır. Lirik bir söyleyişin bulunduğu koşukların söyleyeni belli değildir. Bu nedenle anonim ürünler olarak değerlendirilebilen koşuklarda yarım kafiye kullanılmıştır. Dörtlük nazım biriminin tercih edildiği koşuklarda hece ölçüsü ise 7, 8 ve 11’li kalıplarla oluşturulur. Hece ölçüsüyle söylenen koşuklar milli ve sade bir dil ile hazırlanmıştır. Ozan, baksı, kam ve şaman gibi din adamları tarafından okunan koşuklar, kopuz eşliğinde söylenerek törenleri renk katıyordu.
Koşuklarda Hangi Konular İşleniyordu?
Koşuklarda güzellik, aşk, doğa ve kahramanlık gibi konular işleniyordu. Örnek olarak verilebilecek en güzel koşuk örneklerinden biriyse şu şekildedir:
“Üdiğ mini komıttı
Sakınç manga yamıttı
Könglüm angar emitti
Yüzüm mening sargarurTürlüg çeçek yarıldı
Barçın yadım kerildi
Uçmak yeri körüldi
Tumluk yana kelgüsüzKaklar kamug kölerdi
Taglar başı ilerdi
Ajun tını yılırdı
Tütü çeçek çerkeşür”
Zamanda Yolculuk Ettiren Koşuklar
Destan dönemi olarak da bilinen İslamiyet öncesi Türk edebiyatında kullanılan nazım türlerinden bir tanesi olan koşuklar, sözlü edebiyat döneminin ürünleri olarak karşımıza çıkar. Sığır adı verilen kutsal av törenlerinde söylenen koşuklar yılda bir kez gerçekleşen bu törenlerde kendisine yer buluyordu. Bunun yanı sıra kazanılan savaşlardan sonra erkeklerin bir araya gelerek eğlendiği şölenlerde ve ziyafetlerde de koşuklar söyleniyordu. Kopuz adı verilen çalgı eşliğinde söylenen koşuklarda yiğitlik, doğa ve aşk konularıyla muhteşem bir ambiyans oluşturuyordu.
Divan edebiyatında gazelin karşılığı, halk edebiyatında ise koşmanın karşılığı olan koşukta aynı zamanda tabiat gibi konular da işleniyordu. Dörtlük nazım biriminde hazırlanan koşuklarda kullanılan hece vezni, bu şiir türünün çok daha albenili olmasını sağlıyordu. Koşmalara ve manilere bir kaynak oluşturan koşuklar, ozanlar tarafından söyleniyordu. Bu ozanlardan en bilindikleri Pratyaya Şiri, Kül Targan, Aprinçur Tigin ve Çuçu şeklindedir.
İlginizi çekebilir:
Sagu Nedir?
Destan Nedir?
